272 kunstwerken van Anno Smith
Beelden en reliëfs van geglazuurd terracotta uit de jaren vijftig van Anno Smith (1915-1990) in de Korrewegwijk en Selwerderwijk.
In de jaren vijftig werd heel Nederland volgeplempt met portiekwoningen van twee-drie hoog. Ze gaven onderdak aan de jonge gezinnen die toen massaal kinderen kregen. Omdat die portieken allemaal op elkaar leken, konden de kinderen hun huis niet meer vinden. Een plaatje boven de ingang moest uitkomst bieden. "Ik woon bij de ananas!" kon Jantje tegen zijn buurmeisje van het portiek met de schildpad zeggen. En een verdwaald jochie kon meteen thuisgebracht worden, omdat het wist dat het bij de bruine vissen met de witte vinnen in het blauwe water woonde, aan de andere kant van de Bedumerweg.
U hoeft zich overigens niet te schamen als u niet wist dat die ananas en die schildpad, samen met zes andere tropische planten en dieren, in de Surinamestraat te vinden zijn. Er zijn er zó veel, dat ze niet meer opvallen. Kunstenaars konden een goede boterham verdienen aan die reliëfs, totdat men in de jaren zestig nog veel massaler ging bouwen. Vaak werkten ze in steen, zoals Thees Meesters, van wie ook het een en ander in de wijk te vinden is. In aantal staan de gekleurde reliëfs echter aan kop. Ik telde er niet minder dan 108 in de Korrewegwijk en de Hoogte, plus nog eens 164 kleine medaillons in de portieken aan de Westindische Kade. Allemaal zijn ze van Anno Smith, die wel "de grootste versierder" van Groningen werd genoemd. Zijn reliëfs van geglazuurd terracotta vind je ook elders in de stad, in de provincie en daarbuiten. Hij moet zijn oven dag en nacht gestookt hebben om alles gebakken te krijgen.
Ik moet toegeven dat ik me nooit eerder verdiept had in die reliëfs en dat ik helemaal niet door had dat het er zoveel waren. Wel had ik gezien dat de 48, die er nog zijn in Selwerderwijk Noord, uit maar vier verschillende voorstellingen bestaan: twee vogels, twee vissen, twee eekhoorns en twee margrieten, in telkens andere kleuren. De beelden langs de Oosterhamriklaan waren me wel eens opgevallen, maar aan de reliëfs langs de Korreweg was ik altijd op grote snelheid voorbijgefietst. Het was adembenemend om daar nu eens af te stappen.
Gelukkig is er iemand die zich al meer dan een kwarteeuw om de reliëfs van Anno Smith bekommert. Kunsthistoricus Jaap Ekhart heeft zelf jaren in de Westindische buurt gewoond en kent ze allemaal uit zijn hoofd. Hij is de enige die een artikel over Anno Smith heeft geschreven, op wat krantenberichtjes na. Jaap Ekhart werkt aan een uitgebreide publicatie, die in 2015 moet verschijnen. Bijna alles wat ik hier over Anno Smith schrijf komt uit zijn artikel. Hij heeft de kunstenaar al in 1986 geïnterviewd, en uitgebreid met diens vrouw en dochter gesproken.
Anno Smith begon zijn carrière met kannen, schalen en vazen. Al voor de oorlog exposeerde hij in Pictura en verkocht alles. "Smith maakt zijn glazuren zelf, ze missen de bontheid van veel collega-werk, hebben daarentegen een puurheid, een simpele zuiverheid van tint, die den fijn-gevoelige verraadt. Zijn vormen zijn eenvoudig en schoon en wat is er nog meer van te zeggen?" schreef een recensent in mei 1942 over zijn werk. Daar sluit ik me graag bij aan.
Met een fors reliëf aan de Westerkade, van kaasdragers in fijn-gevoelige groene, gele en witte tinten, maakte hij kort na de oorlog naam in de bouwwereld. De opdrachten stroomden binnen. Smith maakte niet alleen portiekdecoraties, maar ook reliëfs voor fabrieken en scholen, zoals het kleurmozaïek op de ambachtsschool "De Hamrik" aan de Heinsiusstraat. Voor deze christelijke school plaats Smith twee werklieden in het Christus-symbool met de Griekse X en R (die eruit zien als X en P), alsof het bouwmaterialen zijn.
In de 28 portieken aan de Westindische kade zijn telkens zes medaillons aangebracht van bloemen, vlinders, libellen en vissen. Van de 168 zijn er nog 164 over. De blauwe, blauwgroene en witte tinten contrasteren nu heftig met de steenrode verf die er later ruw omheen is gesmeerd. Op de hoeken van die flatgebouwen staan vijf beelden van mensen, die heelal, aarde, zee, stad en land verbeelden. De aarde is een engelachtige dame, die een maan vasthoudt, het land is een man met korenaren en de zee is een meisje op een schelp met schubben rond haar benen. Het heelal is een man op vlammen met een sjerp met de tekens van de dierenriem. Anno Smith was lid van de vrijmetselarij, waar je dat soort symbolen vindt. De geglazuurde beelden hebben dezelfde tinten als de reliëfs.
Die tere tinten kom je ook tegen in islamitisch keramiek. Met grote hoeveelheden tegels lieten de Arabieren, in bijvoorbeeld Andalusië, arabesken over de muren zigzaggen. Anno Smith vond dat prachtig, en eigenlijk had hij ook graag met abstracte vormen gewerkt, maar de opdrachtgevers vroegen eenvoudige herkenbare zaken. Alleen voor De Wijert maakte hij 24 abstracte voorstellingen.
Veel bouwblokken uit de jaren vijftig worden nu gesloopt. Soms verdwijnen de reliëfs, maar gelukkig lukt het vaak om ze onbeschadigd uit de muren te verwijderen. Twaalf reliëfs uit gesloopte en gerenoveerde woningen in Selwerderwijk Noord pronken nu naast elkaar in de zijmuur van seniorenflat "Het Hoogtepunt", tussen de Bedumerweg en het Borgplein. Reliëfs met ambachtslieden vindt u nu in de entrees van het nieuwe woonblok aan de Soendastraat, Palembangstraat en Molukkenstraat. Een grote gevelversiering uit de Palembangstraat, met de tekst "Van Lauwerszee tot Dollard tou", en "Woningbouwverenging Volkshuisvesting" is nu daar binnen aangebracht, als herinnering aan de tijd dat woningcorporaties zich met sociale woningbouw bezig hielden. Wie weet lukt het u om achter een van de streng gesloten buitendeuren binnen te kijken.
Henk Puts
Plaatsen van de kunstwerken:
1 tegeltableau boven de entree van de Hamrik in de Heinsiusstraat.
48 portiekreliëfs in Selwerderwijk Noord, waarvan 12 verplaatst naar de zijgevel van "Het Hoogtepunt".
4 reliëfs met ambachten in de entrees van het flatgebouw aan de Soendastraat.
1 groot reliëf met een visser en een boer in het flatgebouw aan de Soendastraat.
2 beelden "Handel"en "Industrie aan de Oosterhamriklaan 131-137 en 173-177.
5 beelden "Heelal, Aarde, Zee, Stad, Land" op de hoeken van de flats aan de Westindische kade.
1 beeld "vrouw met bloemenmand" op de hoek van de Westindische kade en de Bonairestraat.
32 tableaus met dier- en plantmotieven boven de entrees van de Arubastraat 1-95 en de Paramaribostraat 2-96.
14 reliëfs met tropische onderwerpen boven portieken in de Surinamestraat 1-167 en de Korreweg 280-362.
164 medaillons in 28 portieken langs de Westindische kade.
Met dit lijstje kunt u een aardige stadswandeling maken. Het best doet u dat natuurlijk onder leiding van Jaap Ekhart.
Jaap Ekhart, De bouwkeramiek van Anno Smith, Historisch jaarboek Groningen 2008, pp 50-59.
E.M.F. Kools, Tentoonstelling in "De Inslag", Leeuwarder Courant 21 mei 1942.
Inki de Jonge, Tegels in gevels: Muurvaste kunst, Dagblad van het Noorden, 30 maart 2006.
